156. Precisións dos lectores 7: o nome galego de "ocularia"

Como chamarlle en galego a ese dispositivo (1), que colocado diante dos ollos e apoiado no nariz permite compensar os erros refractivos, ou protexer os ollos fronte a impactos ou radiacións nocivas?

Os primeiros deles apareceron no norte da Italia a finais do século XIII¹, recibindo diversos nomes, tanto en latín como nos vernáculos italianos, sendo os máis usados ocularia, en latin, e occhiali, en italiano. Non se sabe cando chegaron estes trebellos á Galiza, mais tendo en conta o datos que se coñecen doutros puntos da Europa, é de supor que algúns chegaran xa no século XIV, porén, que eu saiba, non son mencionados en ningún dos textos en galego que se conservan desas épocas.

Lentes ou anteollos?

En xeral, os diversos dicionarios galegos actuais fornecen dúas solucións: lentes ou anteollos². Así o Dicionario da RAG define:

lente

s. f. 1. Disco de vidro ou outra substancia sólida transparente limitado por dúas superficies esféricas, unha delas con caras curvas, cóncavas ou convexas, que se usa en instrumentos ópticos para desviar os raios de luz³. Lente cóncava. As lentes úsanse para facer lupas, prismáticos etc.

pl. 2. Instrumento óptico composto por dúas lentes que se suxeitan ao nariz e ás orellas mediante unha montura e que serve para protexer a vista, corrixila ou ter unha mellor visión. Ten que usar lentes para ver de cerca. SIN. anteollos.

anteollos s.m.pl.

1. Instrumento óptico para ver ao lonxe, formado por dúas lentes situadas nos extremos dun tubo. Observaba cos anteollos como se afastaba o barco. CF. prismáticos.

2. Instrumento óptico composto por dúas lentes que se suxeitan ao nariz e ás orellas mediante unha armadura ou montura e que serve para protexer a vista, corrixila ou ter unha mellor visión. O oculista mandoulle pór anteollos. SIN. lentes.

Se ben non di explicitamente se algunha das dúas formas é preferida, faino implicitamente ao utilizar en xeral lentes. Véxanse, por exemplo, as entradas miope, amétrope ou gafas*.

En todo caso calquera delas presenta problemas á hora de ser empregada na linguaxe técnica.

Lentes

Esta solución é especialmente imprecisa. Así, atopamos que unhas lentes son -na definición do DRAG- "un instrumento óptico composto por dúas lentes...".

É mais, na óptica oftálmica –a que trata da compensación dos erros refractivos– existen diferentes tipos de lentes, que van adxectivadas en función dalgunha característica relevante. Así, en función da distancia á que permiten ver nitidamente fálase de lentes monofocais, bifocais, trifocais ou progresivas, e en función da súa posición a respecto do ollo fálase de lentes:

• intraoculares, cando colocadas dentro do ollo;

• de contacto, cando colocadas en contacto coa córnea –parte externa do ollo–;

• mais cando colocadas a unha certa distancia do ollo, nunha armazón que se apoia no nariz e nas orellas, cal sería a súa denominación?

En castelán europeo emprégase lente de gafa, en portugués lente de óculos, en francés verre de lunettes... En galego, usando a solución do DRAG teríamos que dicir lente de lentes. De maneira que, para definilas, poderíamos escribir algo tan confuso como:

As lentes usadas para elaborar lentes coñecen-se como lentes de lentes ⁴.

Anteollos

A segunda solución é menos confusa, pero ten un problema importante: as dúas acepcións que dá o DRAG, sendo claramente diferentes, están excesivamente próximas como para usar o mesmo termo para ambas. Así por exemplo, un profesor de óptica podería deleitar ao seu alumnado coa seguinte frase:

Un astigmata debe usar anteollos para ollar ao través duns anteollos, entanto que alguén con ametropía esférica pode evitar os anteollos⁵.

Na linguaxe técnica, poderiamos reservar o termo anteollos para a segunda acepción, e deixar para a primeira o termo binóculo(s), palabra que con este significado é usada tanto en portugués como en castelán. Porén, a pesar do DRAG ignoralo, en óptica emprégase a palabra anteollo (en singular) desde hai moitos anos para nomear un tipo específico de telescopio: monocular e refractivo. Parece lóxico, pois, deixar a forma anteollos para o instrumento que coloca un anteollo diante de cada ollo co fin de observar obxectos afastados.

Outros dicionarios galegos

Hai dous dicionarios especialmente relevantes para este tema:

1. o dicionario italiano-galego do Centro Ramón Piñeiro, e

2. o dicionario galego de termos médicos.

O primeiro inclúe bastantes frases onde se traduce o termo italiano correspondente, occhiali, ao galego. Se ben ás veces usa anteollos, por exemplo na páxina 314 ("para referirse á 'lentes, anteollos' en italiano emprégase o termo occhiali"), en xeral prefire moi maioritariamente a forma lentes. Así por exemplo na definición de occhiali di:

occhiali

s.m. pl.
Lentes, anteollos. Usava gli occhiali solo per leggere. Usaba as lentes só para ler.
# occhiali da sole: lentes para o sol; occhiali da vista: lentes graduadas.

O segundo dicionario, pola súa parte, utiliza preferentemente anteollos, aínda que tamén inclúe unha definición de lente similar á dada polo DRAG. É normal que nun dicionario técnico de medicina se opte por anteollos en vez de lentes, xa que é unha solución menos confusa; a cuestión na que probabelmente non se pensou é que no eido da óptica o significado habitual de anteollo interfire na usabilidade desa proposta.

Alén fronteiras

Visto que as formas incluídas nos dicionarios galegos non son moi axeitadas para o galego técnico⁶, pasemos a considerar outras posibilidades, partindo dos vocábulos utilizados noutras linguas da nosa contorna.

Na táboa seguinte inclúense os nomes do dispositivo estudado, así como das súas partes, en diferentes linguas, facendo referencia aos números da figura presentada máis arriba. Como se pode observar a terminoloxía é moi variada:

Nalgunhas linguas úsanse diferentes nomes para o mesmo concepto. En inglés as diferenzas son de uso: spectacles é a forma técnica, glasses a popular, e eyewear é a forma máis abranxente, xa que pode aplicárselle tanto a spectacles, como a sunglasses⁷ e a goggles⁸. No entanto en castelán as diferenzas son principalmente xeográficas⁹, así gafas¹⁰ úsase principalmente en España, anteojos no Cono Sur¹¹, (los) lentes é a forma mais usual en case toda Hispanoamérica e finalmente espejuelos é a forma usual en Cuba, Puerto Rico e na comunidade hispana de Florida.

De aplicarmos os criterios utilizados para a elaboración da Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, especialmente o 3º e o 4º, que son os máis acaídos a este caso, deberiamos ter en conta a terminoloxía portuguesa, que neste punto é ben clara, a diferenza do que pasa no castelán.

Por outro lado á hora de propor nova terminoloxía, considero básico ter en conta a situación sociolingüística galega, onde se producen moi poucos textos técnicos e estes obteñen unha difusión un tanto reducida. De forma que un neoloxismo autóctono que non conte co apoio dun termo semellante nunha lingua próxima –castelán, portugués ou mesmo inglés– dificilmente vai atinxir un uso considerábel.

Se a Galiza estiver no continente americano, posibelmente a forma anteollos tería máis vitalidade e sería máis recomendábel, tendo que procurar unha alternativa para o telescopio monocular refractivo. Mais o galego sofre influencia do castelán europeo, e non do americano, e anteollos, ademais de un pouco confuso, soa arcaico. Precisamente pola influencia do castelán a forma máis usada na Galiza actual, mesmo en galego, é gafas. Esta forma é evidentemente un castelanismo, aínda que con moita probabilidade tanto anteollos como lentes tamén entraron no galego por influxo do castelán.

Ramon Flores Seijas. Profesor titular do Dpto. de Física Aplicada da USC